Praefatio
Inuenta primus secuit qui naue profundum
Et rudibus remis sollicitauit aquas,
Qui dubiis ausus committere flatibus alnum
Quas natura negat praebuit arte uias,
5
Tranquillis primum trepidus se credidit undis
Litora securo tramite summa legens;
Mox longos temptare sinus et linquere terras
Et leni coepit pandere uela Noto;
Ast ubi paulatim praeceps audacia creuit
10
Cordaque languentem dedidicere metum,
Iam uagus inrumpit pelago caelumque secutus
Aegaeas hiemes Ioniumque domat.
Inferni raptoris equos adflataque curru
Sidera Taenario caligantesque profundae
Iunonis thalamos audaci prodere cantu
Mens concussa iubet. gressus remouete, profani.
5
Iam furor humanos nostro de pectore sensus
Expulit et totum spirant praecordia Phoebum;
Iam mihi cernuntur trepidis delubra moueri
Sedibus et claram dispergere limina lucem
Aduentum testata dei; iam magnus ab imis
10
Auditur strepitus terris templumque remugit
Cecropium sanctasque faces attollit Eleusin.
Angues Triptolemi stridunt et squamea curuis
Colla leuant adtrita iugis lapsuque sereno
Erecti roseas tendunt ad carmina cristas.
15
Ecce procul ternis Hecate uariata figuris
Exoritur leuisque simul procedit Iacchus
Crinali florens hedera, quem Parthica uelat
Tigris et auratos in nodum colligit ungues;
Ebria Maeonius firmat uestigia thyrsus.
20
Di, quibus innumerum uacui famulatur Auerni
Vulgus iners, opibus quorum donatur auaris
Quidquid in orbe perit, quos Styx liuentibus ambit
Interfusa uadis et quos fumantia torquens
Aequora gurgitibus Phlegethon perlustrat anhelis:
25
Vos mihi sacrarum penetralia pandite rerum
Et uestri secreta poli: qua lampade Ditem
Flexit Amor; quo ducta ferox Proserpina raptu
Possedit dotale Chaos quantasque per oras
Sollicito genetrix errauerit anxia cursu;
30
Vnde datae populis fruges et glande relicta
Cesserit inuentis Dodonia quercus aristis.
Dux Erebi quondam tumidas exarsit in iras
Proelia moturus superis quod solus egeret
Conubiis sterilesque diu consumeret annos
35
Inpatiens nescire torum nullasque mariti
Inlecebras nec dulce patris cognoscere nomen.
Iam quaecumque latent ferali monstra barathro
In turmas aciemque ruunt contraque Tonantem
Coniurant Furiae, crinitaque sontibus hydris
40
Tisiphone quatiens infausto lumine pinum
Armatos ad castra uocat pallentia Manes.
Paene reluctatis iterum pugnantia rebus
Rupissent elementa fidem penitusque reuulso
Carcere laxatis pubes Titania uinclis
45
Vidisset caeleste iubar rursusque cruentus
Aegaeon positis aucto de corpore nodis
Obuia centeno uexasset fulmina motu.
Sed Parcae uetuere minas orbique timentes
Ante pedes soliumque ducis fudere seueram
50
Canitiem genibusque suas cum supplice fletu
Admouere manus: quarum sub iure tenentur
Omnia, quae seriem fatorum pollice ducunt
Longaque ferratis euoluunt saecula fusis.
Prima fero Lachesis clamabat talia regi
55
Incultas dispersa comas: 'o maxime noctis
Arbiter umbrarumque potens, cui nostra laborant
Stamina, qui finem cunctis et semina praebes
Nascendique uices alterna morte rependis,
Qui uitam letumque regis (nam quidquid ubique
60
Gignit materies, hoc te donante creatur
Debeturque tibi, certisque ambagibus aeui
Rursus corporeos animae mittuntur in artus):
Ne pete firmatas pacis dissoluere leges
Quas dedimus neuitque colus, neu foedera fratrum
65
Ciuili conuerte tuba. cur impia tollis
Signa? quid incestis aperis Titanibus auras?
Posce Iouem; dabitur coniunx.' Vix illa; pepercit
Erubuitque preces animusque relanguit atrox
Quamuis indocilis flecti: ceu turbine rauco
70
Cum grauis armatur Boreas, glacieque niuali
Hispidus et Getica concretus grandine pinnas
†flare cupit† pelagus siluas camposque sonoro
Flamine rapturus; si forte aduersus aenos
Aeolus obiecit postes, uanescit inanis
75
Impetus et fractae redeunt in claustra procellae.
Tum Maia genitum, qui feruida dicta reportet,
Imperat acciri. Cyllenius adstitit ales
Somniferam quatiens uirgam tectusque galero.
Ipse rudi fultus solio nigraque uerendus
80
Maiestate sedet: squalent inmania foedo
Sceptra situ; sublime caput maestissima nubes
Asperat et dirae riget inclementia formae;
Horrorem dolor augebat. tum talia celso
Ore tonat (tremefacta silent dicente tyranno
85
Atria; latratum triplicem conpescuit ingens
Ianitor et presso lacrimarum fonte resedit
Cocytos tacitisque Acheron obmutuit undis
Et Phlegethonteae requierunt murmura ripae):
'Atlantis Tegeaee nepos, commune profundis
90
Et superis numen, qui fas per limen utrumque
Solus habes geminoque facis commercia mundo,
I celer et proscinde Notos et iussa superbo
Redde Ioui: 'tantumne tibi, saeuissime frater,
In me iuris erit? sic nobis noxia uires
95
Cum caelo fortuna tulit? num robur et arma
Perdidimus, si rapta dies? an forte iacentes
Ignauosque putas quod non Cyclopia tela
Stringimus aut uacuas tonitru deludimus aures?
Nonne satis uisum grati quod luminis expers
100
Tertia supremae patior dispendia sortis
Informesque plagas, cum te laetissimus ornet
Signifer et uario cingant splendore Triones,
Sed thalamis etiam prohibes? Nereia glauco
Neptunum gremio conplectitur Amphitrite;
105
Te consanguineo recipit post fulmina fessum
Iuno sinu. quid enim narrem Latonia furta,
Quid Cererem magnamque Themin? tibi tanta creandi
Copia; te felix natorum turba coronat.
Ast ego deserta maerens inglorius aula
110
Inplacidas nullo solabor pignore curas?
Non adeo toleranda quies. primordia testor
Noctis et horrendae stagna intemerata paludis:
Si dictis parere negas, patefacta ciebo
Tartara, Saturni ueteres laxabo catenas,
115
Obducam tenebris solem, conpage soluta
Lucidus umbroso miscebitur axis Auerno.''
Vix ea fatus erat, iam nuntius astra tenebat.
Audierat mandata Pater secumque uolutat
Diuersos ducens animos, quae tale sequatur
120
Coniugium Stygiosque uelit pro sole recessus.
Certa requirenti tandem sententia sedit.
Aetnaeae Cereri proles optata uirebat
Vnica nec tribuit subolem Lucina secundam
Fessaque post primos haeserunt uiscera partus;
125
Infecunda quidem, sed cunctis altior extat
Matribus et numeri damnum Proserpina pensat.
Hanc fouet, hanc sequitur; uitulam non blandius ambit
Torua parens, pedibus quae nondum proterit arua
Nec noua lunatae curuauit germina frontis.
130
Iam uicina toro plenis adoleuerat annis
Virginitas, tenerum iam pronuba flamma pudorem
Sollicitat mixtaque tremit formidine uotum.
Personat aula procis: pariter pro uirgine certant
Mars clipeo melior, Phoebus praestantior arcu;
135
Mars donat Rhodopen, Phoebus largitur Amyclas
Et Delon Clariosque lares; hinc aemula Iuno,
Hinc poscit Latona nurum. despexit utrumque
Flaua Ceres raptusque timens (heu caeca futuri!)
[Commendat Siculis furtim sua pignora terris
140
Infidis Laribus natam commisit alendam]
Aethera deseruit Siculasque relegat in oras
Ingenio confisa loci. Trinacria quondam
Italiae pars una fuit, sed pontus et aetas
Mutauere situm. rupit confinia Nereus
145
Victor et abscissos interluit aequore montes
Paruaque cognatas prohibent discrimina terras.
Nunc illam socia raptam tellure trisulco
Opponit natura mari: caput inde Pachyni
Respuit Ionias praetentis rupibus iras;
150
Hinc latrat Gaetula Thetis Lilybaeaque pulsat
Bracchia consurgens; hinc indignata teneri
Concutit obiectum rabies Tyrrhena Pelorum.
In medio scopulis se porrigit Aetna perustis,
Aetna Giganteos numquam tacitura triumphos,
155
Enceladi bustum, qui saucia terga reuinctus
Spirat inexhaustum flagranti uulnere sulphur
Et quotiens detractat onus ceruice rebelli
In dextrum laeuumque latus, tunc insula fundo
Vellitur et dubiae nutant cum moenibus urbes.
160
Aetnaeos apices solo cognoscere uisu,
Non aditu temptare licet. pars cetera frondet
Arboribus, nullo teritur cultore cacumen.
Nunc uomit indigenas nimbos piceaque grauatum
Foedat nube diem, nunc molibus astra lacessit
165
Terrificis damnisque suis incendia nutrit.
Sed quamuis nimio feruens exuberet aestu,
Scit niuibus seruare fidem pariterque fauillis:
Durescit glacies tanti secura uaporis,
Arcano defensa gelu, fumoque fideli
170
Lambit contiguas innoxia flamma pruinas.
Quae scopulos tormenta rotant? quae tanta cauernas
Vis glomerat? quo fonte ruit Vulcanius amnis?
Siue quod obicibus discurrens uentus opertis
Offenso rimosa furit per saxa meatu,
175
Dum scrutatur iter, libertatemque reposcens
Putria multiuagis populatur flatibus antra;
Seu mare sulphurei ductum per uiscera montis
Oppressis ignescit aquis et pondera librat.
Hic ubi seruandum mater fidissima pignus
180
Abdidit, ad Phrygios tendit secura penates
Turrigeramque petit Cybelen sinuosa draconum
Membra regens, uolucri qui peruia nubila tractu
Signant et placidis umectant frena uenenis:
Frontem crista tegit; pingunt maculosa uirentes
185
Terga notae; rutilum squamis intermicat aurum.
Nunc spiris Zephyros tranant, nunc arua uolatu
Inferiore secant. cano rota puluere labens
Sulcatam fecundat humum: flauescit aristis
Orbita; surgentes condunt uestigia culmi;
190
Vestit iter comitata seges. Iam linquitur Aetna
Totaque decrescit refugo Trinacria uisu.
Heu quotiens praesaga mali uiolauit oborto
Rore genas, quotiens oculos ad tecta retorsit
Talia uoce mouens: 'salue, gratissima tellus,
195
Quam nos praetulimus caelo: tibi gaudia nostri
Sanguinis et caros uteri commendo labores.
Praemia digna manent: nullos patiere ligones
Et nullo rigidi uersabere uomeris ictu;
Sponte tuus florebit ager; cessante iuuenco
200
Ditior oblatas mirabitur incola messes.'
Sic ait et fuluis tetigit serpentibus Iden.
Hic sedes augusta deae templique colendi
Religiosa silex, densis quam pinus opacat
Frondibus et nulla lucos agitante procella
205
Stridula coniferis modulatur carmina ramis.
Terribiles intus thiasi uaesanaque mixto
Concentu delubra gemunt; ululatibus Ide
Bacchatur; tumidas inclinant Gargara siluas.
Postquam uisa Ceres, mugitum tympana frenant;
210
Conticuere chori; Corybas non inpulit ensem;
Non buxus, non aera sonant blandasque leones
Summisere iubas. adytis gauisa Cybele
Exilit et pronas intendit ad oscula turres.
Viderat haec dudum summa speculatus ab arce
215
Iuppiter ac Veneri mentis penetralia nudat:
'Curarum, Cytherea, tibi secreta fatebor.
Candida Tartareo nuptum Proserpina regi
Iam pridem decreta dari; sic Atropos urget,
Sic cecinit longaeua Themis. nunc matre remota
220
Rem peragi tempus. fines inuade Sicanos
Et Cereris prolem patulis inludere campis,
Crastina puniceos cum lux detexerit ortus,
Coge tuis armata dolis, quibus urere cuncta,
Me quoque saepe soles. cur ultima regna quiescunt?
225
Nulla sit immunis regio nullumque sub umbris
Pectus inaccensum Veneri. iam tristis Erinys
Sentiat ardores; Acheron Ditisque seueri
Ferrea lasciuis mollescant corda sagittis.'
Adcelerat praecepta Venus iussuque parentis
230
Pallas et inflexo quae terret Maenala cornu
Addunt se comites. diuino semita gressu
Claruit, augurium qualis laturus iniquum
Praepes sanguineo delabitur igne cometes
Prodigiale rubens: non illum nauita tuto,
235
Non impune uident populi, sed crine minaci
Nuntiat aut ratibus uentos aut urbibus hostes.
Deuenere locum, Cereris quo tecta nitebant
Cyclopum formata manu: stant ardua ferro
Moenia, ferrati postes, inmensaque nectit
240
Claustra chalybs. nullum tanto sudore Pyragmon
Nec Steropes construxit opus: non talibus umquam
Spirauere Notis animae nec flumine tanto
Incoctum maduit lassa fornace metallum.
Atria cingit ebur; trabibus solidatur aenis
245
Culmen et in celsas surgunt electra columnas.
Ipsa domum tenero mulcens Proserpina cantu
Inrita texebat rediturae munera matri.
Hic elementorum seriem sedesque paternas
Insignibat acu, ueterem qua lege tumultum
250
Discreuit Natura parens et semina iustis
Discessere locis: quidquid leue, fertur in altum;
In medium grauiora cadunt; incanduit aer;
Egit flamma polum; fluxit mare; terra pependit.
Nec color unus inest: stellas accendit in auro,
255
Ostro fundit aquas. attollit litora gemmis
Filaque mentitos iamiam caelantia fluctus
Arte tument. credas inlidi cautibus algam
Et raucum bibulis inserpere murmur harenis.
Addit quinque plagas: mediam subtegmine rubro
260
Obsessam feruore notat; squalebat inustus
Limes et adsiduo sitiebant stamina sole;
Vitales utrimque duas, quas mitis oberrat
Temperies habitanda uiris; tum fine supremo
Torpentes traxit geminas brumaque perenni
265
Foedat et aeterno contristat frigore telas.
Nec non et patrui pingit sacraria Ditis
Fatalesque sibi Manes; nec defuit omen,
Praescia nam subitis maduerunt fletibus ora.
Coeperat et uitreis summo iam margine texti
270
Oceanum sinuare uadis; sed cardine uerso
Cernit adesse deas inperfectumque laborem
Deserit et niueos infecit purpura uultus
Per liquidas succensa genas castaeque pudoris
Inluxere faces: non sic decus ardet eburnum
275
Lydia Sidonio quod femina tinxerit ostro.
Merserat unda diem; sparso nox umida somno
Languida caeruleis inuexerat otia bigis,
Iamque uiam Pluto superas molitur ad auras
Germani monitu. toruos inuisa iugales
280
Allecto temone ligat, qui pascua mandunt
Cocyti pratisque Erebi nigrantibus errant
Stagnaque tranquillae potantes marcida Lethes
Aegra soporatis spumant obliuia linguis:
Orphnaeus crudele micans Cthoniusque sagitta
285
Ocior et Stygii sublimis gloria Nycteus
Armenti Ditisque nota signatus Alastor.
Stabant ante fores iuncti saeuumque fremebant
Crastina uenturae spectantes gaudia praedae.